[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.40.Pojawiają się jednak wkrótce głosy przewrotnie wska-zujące na dydaktyzm  otwartych form powieściowych, ponieważ wymuszają one na od-biorcy zaangażowanie w działalność odtwórczą.207Podobnie systematykę typów narracji widzi Eile (Z
wiatopogląd powieści), napierwszym planie stawiając kwestię kontroli nad ideologią powieści.W związku z tymnarracja pierwszoosobowa, wyodrębniana przez Stanzela w osobną kategorię, w tutaj pro-ponowanej typologii  podążającej za sugestią Eilego  może być blisko zarówno jednego,jak i drugiego bieguna.Obserwacje przedstawione w dalszym ciągu tego rozdziału będąwskazywać na zdecydowaną dominację w fantastyce socjologicznej zbliżenia narracjipierwszoosobowej do narracji personalnej.208J.Culler, Omniscience,  Narrative 2004, nr 1, s.32.209M.Głowiński, O powieści w pierwszej osobie, dz.cyt.94wanie wiedzy dla wywołania zamierzonych reakcji).Kompozycja na-biera cech ideologicznych, a wszechwiedza staje się pokusą, nie tylkotechniką literacką:  a fantasy of omniscience 210.Rozpiętość techniki pokus jest duża: od opiniowania po kompozycję i rozporządzanie bo-haterami, od auktorialności do autorstwa, kiedy w ramach kompetencjinarracyjnej  narrator ujawnia fikcjonalność postaci 211.Czytelnik maprawo do zachowania podejrzliwości, tak zresztą przez samą konwen-cję został wychowany: nigdy nie ma pewności czy ograniczenia wiedzyi otwartość znaczeniowa to rzeczywiście otwartość ideologiczna, czyjedynie wyrafinowane manipulowanie jego wiedzą.Utwory należące do literackiego gatunku utopii (tj.przedstawiająceeutopijny system polityczny) od początku brały potencjalną narracjęauktorialno-eutopijną w cudzysłów, umieszczając ją najczęściej we-wnątrz dialogu lub opowieści podróżniczej.Gdyby eutopia miała suwe-renny głos, wyprodukowałaby najczystszą postać narracji auktorialnej,czyli systematyczny wykład, w świetle którego tak podróżnik, jak czy-telnik mogliby być jedynie biernymi uczniami.Pamiętajmy jednak, żeeutopijny system polityczny oznacza przede wszystkim perspektywępoznawczą, co znaczy, że zawsze auktorialność może być podejrzewa-na o potencjalną eutopijność.Wkrótce, w rozważaniach poświęconychnapięciom fabularno-narracyjnym, przekonamy się o obecności tej po-tencjalności również w dystopiach.Autorzy fantastyki socjologicznej dostrzegają konieczność dynamicz-nego przesuwania akcentów w ramach narracyjnego pola władzy.Abyuzmysłowić relatywność przyjmowanych strategii narracyjnych i ko-nieczność ich świadomego wykorzystania, warto przypomnieć począt-ki polskiej powojennej literatury antyutopijnej.We wstępnych partiachLudzi ery atomowej dominuje punkt widzenia, którego horyzont wiedzypokrywa się z wiedzą projektowanego czytelnika.Początkowo narratorpodkreśla swą niewiedzę i poczucie obcości w zetknięciu z fantastycz-nym światem:  Za chwilę wrócił z dużym przyrządem, przypomina-210J.Culler, Omniscience, dz.cyt., s.32.211H.Markiewicz, Postać literacka i jej badanie, [w:] Autor  podmiot literacki  bo-hater, A.Martuszewska, J.Sławiński (red.), Wrocław 1983, s.101.95jącym do złudzenia kamerę fotograficzną ,  [.] patrzył w głąb białejpowłoki przez tajemniczą lunetę 212.Neologizmów (radametr, randolux,pirogrom) używają początkowo wyłącznie postacie w dialogach.Nar-rator, zanim  nauczy się tych nowych słów, używa określeń archaicz-nych: przyrząd, aparat,  maszyna, przypominająca swoim wyglądemciężki karabin maszynowy, używany do zabijania ludzi na początkuXX wieku 213.Zaistniał najnieszczęśliwszy z możliwych zbieg okolicz-ności: bezosobowy narrator posługuje się rozumowaniem i językiemwyraziście archaicznym w pragmatyce fikcyjnej.Narrator  podwajasię , padając ofiarą paradoksu narracyjnego wiszącego nad SF niczymmiecz Damoklesa.Tak pisze o tym problemie Ryszard Handke:  Jakz perspektywy człowieka przyszłości [.] i zwracając się do fikcyjnegoodbiorcy jeszcze głębiej tkwiącego w owej przyszłości, bo to wynikaz logiki opowiadania, opowiadać, i to opowiadać zrozumiale dla czy-telnika rzeczywiście branego pod uwagę? 214.Taki narrator opowiadao przyszłości tak, jakby to była przeszłość.Narracja rozwijająca się w próżni pozostawionej po  wygnaniu nar-ratora auktorialnego jest tu wykorzystana do zarysowania przedakcji.Nie zawiera komentarzy typowych dla zwykłej narracji auktorialnej, niezamyka bohatera, tylko go wprowadza na scenę.Pozwala też na użyciejęzyka (archaicznego wewnątrz eutopijnego świata), który oswaja czy-telnika z obcą rzeczywistością.Narracja personalna zostaje uruchomio-na, kiedy w eutopii budzi się Relski, zdolny  jako postać  przenieśći umotywować informacje na jej temat.To on, szczęśliwie dla utworu,przejmie wreszcie funkcję medium narracyjnego.Relski powiela tra-dycyjną figurę Ripa van Winkle a, którego zdziwienie i szczegółowe212R.Gajda, Ludzie ery atomowej, A
ódz
1986, s.5.Powieść Gajdy to przykÅ‚ad  infan-tylnej fantastyki naukowej. Gdy tylko mechaniczna transpozycja «ziemskich» paradyg-matów wystarcza do wytÅ‚umaczenia każdej wypowiedzi w opowiadaniu, mamy do czynie-nia z infantylnÄ… odmianÄ… fantastyki naukowej.Jeżeli natomiast paradygmaty empirycznei «egzotopowe» dzieli maksymalny dystans, zaÅ› obce reguÅ‚y organizujÄ… konsekwentnÄ… ca-Å‚ość, satysfakcja czytelnika nie ma granic.M.Angenot, WstÄ™p do semiotyki science fiction,dz.cyt., s.89.213Tamże.214R.Handke, Ze StanisÅ‚awem Lemem na szlakach fantastyki naukowej, Warszawa1991, s.19.96opisy  nowego wspaniaÅ‚ego Å›wiata od samych jego podstaw, od przy-rzÄ…dów, które byÅ‚yby codziennoÅ›ciÄ… niewartÄ… opisu z punktu widzeniatubylców, jest uzasadnione na poziomie fabularnym.Narracja personalnaIntensywne wykorzystanie schematów narracji personalnej jestz pewnoÅ›ciÄ… jednym z głównych wyróżników fantastyki socjologicznej.W samym korzystaniu z repertuaru tej techniki nie ma jeszcze niczegoniezwykÅ‚ego, ponieważ popularność narracji personalnej to zjawiskopowszechne we współczesnej powieÅ›ci.Zwraca jednak uwagÄ™ inten-sywne poszukiwanie granic jej możliwoÅ›ci.Popularność narracji per-sonalnej w fantastyce socjologicznej (zarazem fantastycznej i przesyco-nej ideologiÄ…215) motywowana jest podwójnie.Z jednej strony narracjata pozwala na kreacjÄ™ przekonujÄ…cego obrazu fikcyjnej rzeczywistoÅ›cidziÄ™ki ukryciu nadrzÄ™dnej perspektywy narracyjnej, a z drugiej  zdol-na jest zamaskować ideologiczne i dydaktyczne funkcje tego Å›wiata,przesuwajÄ…c kompozycjÄ™ w stronÄ™ ideologicznej otwartoÅ›ci.Stanowienie Å›wiata i stabilizacja wizji realizuje siÄ™ w wymiarze, któ-ry można by nazwać, idÄ…c Å›ladem Philipa Hamona,  zakotwiczeniempodmiotowym216.To wygodna strefa pomiÄ™dzy arbitralnoÅ›ciÄ… caÅ‚kowi-cie zewnÄ™trznego punktu widzenia i nieweryfikowalnym Å›wiatem ży-czeÅ„, marzeÅ„ i wiedzy narracji pierwszoosobowej.Narracja personalnaz modulowanym dystansem to najbardziej elastyczny typ narracji, naj-sprawniejsza technika manipulacji informacjÄ… w prozie narracyjnej, da-jÄ…ca możliwość wahania i oscylacji, zwÅ‚aszcza pomiÄ™dzy spojrzeniamiz zewnÄ…trz i wewnÄ…trz.Umożliwia przyjÄ™cie punktu widzenia dowolnejpostaci, czyli jest namiastkÄ… wszechwiedzy, pozwala na swobodne ko-rzystanie z  realistycznego zakotwiczenia tekstu 217 oraz pÅ‚ynne przej-Å›cia z ogniskowania zerowego do wewnÄ™trznego [ Pobierz caÅ‚ość w formacie PDF ]